بشیر جم
چکیده
زبان فارسی برای نقشهای دستوری عطف و ربط از دو تکواژ [o]و [va] که نقش مشابهی دارند و هر دو با نویسۀ «و» نگاشته میشوند بهره میبرد. از این رو، در پژوهش پیشِ رو این دو تکواژ همنقش-همنویسه ...
بیشتر
زبان فارسی برای نقشهای دستوری عطف و ربط از دو تکواژ [o]و [va] که نقش مشابهی دارند و هر دو با نویسۀ «و» نگاشته میشوند بهره میبرد. از این رو، در پژوهش پیشِ رو این دو تکواژ همنقش-همنویسه در نظر گرفته شدهاند. تکواژ [o] پیبستی است که با تغییرات آوایی و مقولهای از گذشته به پارسی نوین رسیده است. تکواژ [va] نیز وامواژهای از عربی است. دلیل اصلی وامگیری واژۀ [va] از عربی جبران عدم امکان کاربرد پیبست [o] در بافتی بوده که میزبانی برای چسبیدن این پیبست به آن وجود نداشته یا بین میزبان و این پیبست درنگ شده باشد. البته چنانچه در سبک رسمی گوینده پس از تولید همپایۀ نخست درنگ نکند میتواند یکی از دو تکواژ [o] یا [va] را تولید کند. هدف این مقالۀ تحلیلی بررسی تلفظ این دو تکواژ در بافتهای گوناگون است. بدین منظور محدودیتهایی که تعاملشان در قالب چند رتبهبندی تلفظ این دو تکواژ را تعیین میکنند در چارچوب نظریۀ بهینگی (پرینس و اسمولنسکی، 2004 /1993) مورد بحث قرار گرفتهاند. نتایج این پژوهش در مورد پیبست [o] حاکی از آن است که اگر همپایۀ نخست مختوم به یک همخوان باشد، فرایند «باز هجابندی» رخ میدهد. ولی چنانچه این همپایه مختوم به واکه باشد یک همخوان میانجی میان آن و پیبست [o] برای رفع التقای واکهها درج میشود. بدین صورت که همخوان میانجیای که مشخصۀ مشترکی با یکی از واکههای [i]، [u] یا [o] داشته باشد درج میشود؛ اما از آنجا که هر یک از واکههای [e]، [a] یا [A]مشخصۀ مشترک بارزی با همخوانهای میانجی زبان فارسی ندارند، میان همپایۀ مختوم به یکی از این واکهها و پیبست [o] یک همخوان میانجی که با واکۀ دوم یعنی [o]ی پیبست مشخصۀ مشترکی دارد درج میشود. سرانجام علت حذف واکۀ /a/ی واژۀ [va] هنگام التقای آن با یکی از دو واکۀ کشیده /A/ یا/i/ گونۀ خاصی از محدودیت پایایی MAX است که مانع حذف واکههای کشیده میشود.