پژوهشهای زبانی

چندمعنایی در ترکیب‌های دارای ساخت [X be-VPRES]: تحلیلی در چارچوب نظری صرف ساخت

سحر بهرامی خورشید؛ روزبهان یزدانی مقدم

دوره 12، شماره 1 ، شهریور 1400، ، صفحه 27-47

چکیده

هدف این مقاله بررسی ساخت ترکیبی [X be-VPRES] در زبان فارسی از دیدگاه انگارهی صرف ساخت است. این پژوهش پدیدهی چندمعنایی را در ساخت مورد نظر بررسی کرده است، طرحواره ی این ساخت و همچنین زیرطرحواره های ... بیشتر هدف این مقاله بررسی ساخت ترکیبی [X be-VPRES] در زبان فارسی از دیدگاه انگارهی صرف ساخت است. این پژوهش پدیدهی چندمعنایی را در ساخت مورد نظر بررسی کرده است، طرحواره ی این ساخت و همچنین زیرطرحواره های آن را مشخص می کند، و همچنین ساختار سلسله مراتبی این ساخت را در واژگان فارسی زبانان بررسی خواهد کرد. داده های پژوهش از فرهنگ بزرگ سخن (1381) گردآوری شده اند و در مواردی با لغت‌نامهی دهخدا (1390) مطابقت داده شدهاند. البته اگر معنای برخی واژه ها مشخص نبود، از کتاب ریشه یابی تاریخی اصطلاحات فارسی (پرتوی آملی، 1391) نیز استفاده شده است. در مجموع، سی و نه واژه از این استخراج شد که همگی مورد بررسی قرار گرفتند. رویکرد پژوهش حاضر، کاربردبنیاد و ساخت بنیاد و بر پایه ی انگاره ی صرف ساخت است و سعی پژوهشگران در این پژوهش بر آن بود که طرحواره ی ساختی و ساخت این واژه ها را مشخص نمایند. برای این منظور، معنای واژه ها در قالب مثال های واقعی از پیکره ی زبانی مورد بررسی قرار گرفتند؛ علاوه بر این به رابطه ی معنایی موجود بین دو جزء غیرفعلی و فعلی نیز توجه شده است. به کمک این دو مؤلفه دادههای مورد نظر در پنج گروه معنایی متفاوت طبقه بندی شدند. یافته های پژوهش نشان داد که این ساخت در زبان فارسی ساختی چندمعناست. این چندمعنایی در سطح ساخت دیده می شود، از همین روست که چندمعنایی مورد نظر را ساختی می دانیم. با مطالعه ی داده ها مجموعاً پنج معنای کنشگر، بهرهور، کنش پذیر، ویژگی و پذیرنده در این ساخت یافت شد. بررسی این معانی نشان می دهد که همه ی معانی به دست آمده به نوعی مرتبط با رابطه ی موجود بین اجزای ترکیب است. بنابراین، انتزاعی ترین یا طرحوارهای ترین معنا در این نوع ساخت را می توان «هستار مرتبط با کنش XV» در نظر گرفت که در رابطه ای سلسله مراتبی بر پنج ساخت دیگر که هر یک معنای مشخص تری دارند، اشراف دارد. در واقع، این پنج ساخت زیرطرحواره های ساخت انتزاعی بالادست محسوب می شوند که برخی ویژگی های آن را به ارث می برند.

بررسی واژه‌های مشتق مختوم به پسوند «ـار» در زبان فارسی از منظر صرف ساخت

سحر بهرامی خورشید؛ سعیده قندی

دوره 11، شماره 1 ، شهریور 1399، ، صفحه 25-48

https://doi.org/10.22059/jolr.2020.264867.666402

چکیده

همۀ زبان‌های جهان برای تولید واژه‌های جدید از شیوه‌های گوناگونی استفاده می‌کنند. اشتقاق در کنار ترکیب دو فرایند مهم صرفی هستند که نقش اصلی هر دو ساخت صورت‌واژه‌های جدید است. در زبان فارسی اشتقاق یکی ... بیشتر همۀ زبان‌های جهان برای تولید واژه‌های جدید از شیوه‌های گوناگونی استفاده می‌کنند. اشتقاق در کنار ترکیب دو فرایند مهم صرفی هستند که نقش اصلی هر دو ساخت صورت‌واژه‌های جدید است. در زبان فارسی اشتقاق یکی از فرایندهای پویا و پرکاربردِ واژه‌سازی است و از جمله مقولاتی است که از دیرباز مورد مطالعه بسیاری از زبان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی قرار گرفته است. در قلمروی اشتقاق، زبان فارسی دارای پیش‌وندها و پسوندهای بسیاری است که با افزوده شدن به واژه‌های موجود زبان می‌توانند واژه‌های نو بسازند. یکی از این پسوندها، پسوند «ـار» است که از جمله وندهای نیمه‌زایای زبان فارسی محسوب می‌شود؛ اگر چه مشاهدات حاکی از آن است که در زمان حاضر مجدداً جزء وندهای زایای فارسی شده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی ساخت اشتقاقی [x-ار] در زبان فارسی از منظر انگاره صرف ساخت است. صرف ساخت با بهره جستن از مفهوم ساخت (بهعنوان جفت صورت و معنا) به توصیف واژههای غیرساده میپردازد. این پژوهش تنوعات معنایی نظام‌مند، طرح‌وارههای ممکن ناظر بر عملکرد ساخت [x- ار]، زیرطرحواه‌های آن و نیز ساختار سلسله‌مراتبی این ساخت را در واژگان گویشوران زبان فارسی بررسی می‌کند. داده‌های مورد بررسی در این پژوهش از سه منبع فرهنگ زانسو (کشانی، 1372)، پایگاه داده‌های زبان فارسی (PLDB) و شبکۀ هستان‌شناسی فارس‌نت گردآوری شدهاند. سپس، واژه‌های مستخرج در فرهنگ بزرگ سخن (انوری، 1381) مورد بررسی قرار گرفته و مواردی که با برچسب منسوخ مشخص شده بودند، کنار گذاشته شدند. این پژوهش، پژوهشی ساختبنیان است که می‌کوشد به روش توصیفی- تحلیلی الگوهای واژه‌سازی را بر پایۀ مفهوم «ساخت» و «طرح‌واره‌های ساختی» تبیین نماید. یافته‌های پژوهش گویای آن است که پسوند «ـار» در فارسی امروز دارای هفت معنا (کارکرد) گوناگون است و وندی چندمعنا محسوب می‌شود. این چندمعنایی، نه در سطح واژه‌های عینی بلکه در سطح طرح‌واره‌های انتزاعی قابل تبیین است و از این‌رو آن را چندمعنایی ساختی می‌نامند. نتایج نشان میدهد که «هستار مرتبط با مفهوم x» معنای سرنمون ساخت [x- ار] است که به عنوان انتزاعی‌ترین همبستگی صورت و معنای ناظر بر عملکرد این دادهها تلقی میشود.

تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «دل» در زبان فارسی

آوا ایمانی؛ عادل رفیعی؛ محمد عموزاده

دوره 9، شماره 2 ، دی 1397، ، صفحه 23-43

https://doi.org/10.22059/jolr.2018.69527

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی ساخت ترکیبات نام‌اندام «دل» به عنوان یکی از نام‌اندام‌های فعال زبان فارسی است که در چارچوب صرف ساختی بوی (2010) به تحلیل الگوی واژه‌سازی ]دل-[X می‌پردازد و می‌کوشد تنوعات معنایی، ... بیشتر هدف پژوهش حاضر بررسی ساخت ترکیبات نام‌اندام «دل» به عنوان یکی از نام‌اندام‌های فعال زبان فارسی است که در چارچوب صرف ساختی بوی (2010) به تحلیل الگوی واژه‌سازی ]دل-[X می‌پردازد و می‌کوشد تنوعات معنایی، عمومی‌ترین طرحواره ساختی ناظر بر عملکرد این الگوی واژه‌سازی، انشعابات حاصل و نیز ساختار سلسله‌مراتبی آن را در واژگان گویشوران فارسی مورد بررسی قرار دهد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است و داده‌ها شامل 71 واژه مرکب است که از جستجو در فرهنگ بزرگ سخن، فرهنگ زانسو، پیکرۀ بیجن‌خان و جستجوگر گوگل استخراج شده‌اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که یک طرحوار ساختی عمومی و سه زیرطرحواره فرعی، ناظر بر این ساخت هستند و مفهوم «ویژگی متمایزکنندۀ هستار مرتبط با معنای دل و X»، انتزاعی‌ترین همبستگی صورت و معنای ناظر بر این ساخت است که از تمام محصولات آن برداشت می‌شود. این مطلب متضمن این است که الگوی واژه‌سازی ]دل-[X از اساس ساختی صفت‌ساز (ویژگی‌ساز) و چندمنظوره است و کاربرد برخی محصولات آن در مقولۀ اسم به واسطۀ فرآیند تبدیل میسر شده و رخداد چنین تبدیلی نتیجۀ فعال‌شدن سازوکار مفهومی مجاز است. به سخنِ دیگر، چندمعنایی که در اینجا با آن روبرو هستیم نه در سطح واژه‌های عینی بلکه در سطح ساخت‌ها و طرحواره‌های انتزاعی قابل‌تبیین است.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 13 (1401)

دوره 12 (1400)

دوره 11 (1399)

دوره 10 (1398)

دوره 9 (1397)

دوره 8 (1396)

دوره 7 (1395)

دوره 6 (1394)

دوره 5 (1393)

دوره 4 (1392)

دوره 3 (1391)

دوره 2 (1390)

دوره 1 (1389)

کلیدواژه‌ها = چندمعنایی ساختی

چندمعنایی در ترکیب‌های دارای ساخت [X be-VPRES]: تحلیلی در چارچوب نظری صرف ساخت

چکیده

بررسی واژه‌های مشتق مختوم به پسوند «ـار» در زبان فارسی از منظر صرف ساخت

چکیده

تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «دل» در زبان فارسی

چکیده